Thần khúc - Dante Alighieri ( Khúc XVI - XX)

KHÚC XVI

Tầng Địa ngục thứ bảy, ngục thứ ba (tiếp tục)

Tôi đi đến nơi nghe tiếng ầm ầm
Tiếng của nước chảy xuống vòng ngục tiếp
Như tiếng rì rầm của một tổ ong.

4 Và nhìn thấy ba bóng đen mải miết
Tách khỏi đám đông, về phía chúng tôi
Dưới một cơn mưa đọa đầy khốc liệt.

7 Một bóng hướng về phía tôi, kêu lên
“Hãy dừng lại, người mà cách ăn mặc
Có vẻ là người của cõi trần gian”.

10 Trên thân thể họ vết thương chi chít
Do lửa đốt thiêu, mới cũ hằn sâu
Tôi đau đớn nhớ lại từng chi tiết.

13 Thầy tôi dừng, khi nghe tiếng kêu trên
Rồi bảo tôi: “Ta hãy chờ một lát
Ta cần tỏ ra lịch sự nghe con.

16 Ta nói rằng giá mà không có lửa
Phóng ra như tên trong nóng bức này
Thì con vội vàng chứ không phải họ”.

19 Bọn họ tiếp tục – khi chúng tôi dừng –
Điệp khúc than vãn, rồi khi đến cạnh
Cả ba người quây lại đi vòng tròn.

22 Họ tìm cách chộp nhau và thủ thế
Như những đô vật ở trần, xoa dầu
Để sau đó hạ gục nhau có thể.

25 Cả ba người trong khi đi vòng tròn
Đều ngoái cổ, hướng về tôi ánh mắt
Thành ra cổ luôn ngược lại hướng chân.

28 Một người nói: “Cảnh khổ đau nhường ấy
Khiến anh khinh bỉ những kẻ khẩn cầu
Vì cái vẻ ngoài đen thui, trần trụi.

31 Nhưng vì danh dự chúng tôi cúi mình
Anh là ai? Cho chúng tôi được biết
Sao dám đặt vào Địa ngục bước chân.

34 Tuy chẳng áo quần, thịt da xây xát
Nhưng người này – tôi đang bước theo ông
Lại thuộc một dòng trâm anh thế phiệt.

37 Ông là cháu của bà Guanđờrađa
Tên là Guyđô Guera nổi tiếng
Bằng giáo gươm và trí tuệ cao xa.

40 Người sau tôi, đang giẫm chân trên cát
Là Técghiaiô Anđôbờrăngđi, mà lời ông
Trên trần thế hẳn vẫn còn chưa tắt.

43 Còn tôi, khổ sở vì cơn gió này
Tôi là Japôcô Rútxticúcxi lầm lỗi
Vì thói dữ dằn của mụ vợ tôi”.

46 Giá mà tôi là người không sợ lửa
Tôi đã lao vào giữa đám người này
Và tôi tin rằng thầy tôi đồng ý.

49 Nhưng nếu thế sẽ bị đốt và thui
Sự sợ hãi đã thắng điều dự định
Nên chỉ còn muốn ôm họ mà thôi.

52 Tôi nói: “Không khinh bỉ mà thương xót
Số phận các vị trong tâm trí tôi
Sâu đến mức không thể nào phai nhạt.

55 Ngay từ phút đầu, khi thầy của tôi
Bảo ban vài lời thì tôi đã hiểu
Có những người như các vị gặp tôi.

58 Tôi là người đồng hương cùng các vị
Với lòng kính trọng đã nói, đã nghe
Về tên tuổi và công lao các vị.

61 Tôi đi tìm quả táo của khu vườn
Mà người hướng đạo của tôi đã hứa
Nhưng trước hết phải xuống tận trung tâm”.

64 Đáp lại lời tôi vẫn từ bóng ấy:
“Cầu mong cho anh được sống dài lâu
Và danh tiếng muôn đời sau rạng mãi.

67 Nhưng xin cho biết: thành phố chúng ta
Vẫn như xưa, phẩm giá và thanh lịch
Hay tất cả nay tan biến, nhạt nhòa?

70 Bởi Guyliê Boócxiê cũng đang có mặt
Và lâu nay lời than vãn không ngừng
Chuyện của ông khiến chúng tôi thắc mắc”.

73 “Ngươi đắm mình trong cao ngạo, buông tuồng
Của cư dân và bất ngờ lợi lộc
Hỡi Phirenxe, giờ vẫn buồn thương!”

76 Thế là tôi kêu lên và trán ngước
Cả ba coi đó là câu trả lời
Nhìn sang nhau như nhìn vào sự thật.

79 Và họ nói: “Để làm cho vui lòng
Bao kẻ khác, quả với anh chẳng khó
Anh hạnh phúc được nói theo ý mình!

82 Anh lại thấy những vì sao đẹp đẽ
Khi anh giã từ chốn mịt mù này
Và sung sướng nhớ rằng: “Tôi từng ở”.

85 Hãy nhắc mọi người nhớ đến chúng tôi!”
Rồi họ phá vòng tròn và bỏ chạy
Chân lẹ làng như những cánh chim bay.

88 Tôi một lời “Amen” chưa kịp nói
Thì cả ba đã ở chốn xa xôi
Nên đi tiếp, thầy tôi cho là vậy.

91 Tôi theo thầy và chỉ mấy bước thôi
Nghe tiếng nước ầm ầm, gần đến nỗi
Có vẻ át đi tất cả những lời.

94 Như dòng sông chảy theo dòng nó chảy
Từ đỉnh Vixô về phía mặt trời
Trên dãy Apenninê sườn bên trái.

97 Đoạn thượng nguồn gọi là Ácquakêta
Để trước khi đến đồng bằng trút xuống
Không còn mang tên đó ở Phoócli.

100 Từ núi Anpê đổ xuống thành thác
Ầm ầm phía tu viện Thánh Benêđéttô
Nơi đó chứa được cả ngàn cái thác.

103 Chúng tôi nghe một dòng nước réo vang
Dòng nước sẫm dưới một vách đá thẳng
Chỉ chốc lát thôi tai đã ong ong.

106 Quanh mình tôi luôn có dây thừng nhỏ
Với nó, có lúc tôi đã nghĩ dùng
Bắt con cáo có bộ lông loang lổ.

109 Nhưng tôi nghe theo lệnh của thầy tôi
Ra khỏi lưng sợi dây thừng tôi cởi
Cuốn gọn lại và trao nó cho thầy.

112 Thầy tôi quay sang phải, và thầy đứng
Cách một quãng xa cho khỏi vướng bờ
Rồi vòng dây xuống vực sâu thầy quẳng.

115 Chắc một điều kỳ lạ sắp xảy ra
Đáp lại dấu hiệu, tôi thầm nghĩ thế
Và thầy tôi cũng nhìn rất tò mò.

118 Sự cẩn trọng thật đã cần như thế
Cạnh những người không chỉ thấy hành vi
Mà còn nhìn thấu cả tâm tư nữa.

121 “Lát nữa – thầy nói – rồi sẽ nổi lên
Cái ta đang chờ và con đang đợi
Nó sẽ hiện ra và con sẽ nhìn”.

124 Trước sự thật có vẻ như giả dối
Buộc người ta lo giữ miệng giữ mồm
Vì sẽ xấu hổ cho dù vô tội.

127 Nhưng ở đây tôi không thể lặng im
Tôi xin thề bằng thơ cùng bạn đọc
Và mong thơ sống mãi với tháng năm.

130 Và tôi nhìn thấy từ sâu đáy vực
Về phía chúng tôi một kẻ đang bơi
Vẻ kỳ lạ, dù với người tim sắt.

133 Nó trở lại và như muốn nhô cao
Sau khi lặn xuống gỡ ra một cái
Vướng vào đá hay gì đó mắc vào.

136 Rồi vươn mình và thu hai chân lại.

Chú thích:

KHÚC XVI

21. Cả ba người quây lại đi vòng tròn: bởi vì họ không được phép đứng yên một chỗ.
37. Gualdrada: vợ của Guido il Vecchio dei conti Guidi, nổi tiếng là tấm gương về đạo đức gia đình và sự liêm khiết, trung thực.
38. Guido Guerra: một trong những thủ lĩnh của phe Guelfi, dũng cảm chống lại phe Ghibellini.
41. Tegghiaio Aldobrandi: hiệp sĩ dũng cảm và khôn ngoan được người đời ca ngợi nhiều.
44. Jacopo Rusticucci: các nhà chú thích không biết được bà vợ của ông này dữ dằn như thế nào.
63. Xuống tận trung tâm: tức là xuống đến đáy Địa ngục.
70. Guglielmo Borsiere: một nhân vật trong triều đình, nổi tiếng là một con người phóng khoáng và độ lượng, chuyên tác thành việc hôn thú.
95. Monte Viso (Mount Visco): đỉnh cao nhất của dãy núi Alpi Cozie, nơi phát nguồn của sông Pô.
96. Apennino (Apennines): dãy trường sơn như là xương sống của bán đảo Italia.
97. Acquacheta: tên một trong ba cái thác lớn ở đầu nguồn tạo nên sông Motone, đến Forli thì mang tên Motone.
101. San Benedetto: tu viện nằm trên sườn núi Apennino, phía trên Forli. Có một câu thành ngữ: “Tu viện giàu có này chứa được cả ngàn tu sĩ hay ăn mày nhưng chỉ có một ít người được sử dụng thu nhập của nó”.
106. Quanh mình tôi luôn có dây thừng nhỏ: các nhà chú giải đã suy đoán nhiều về ý nghĩa tượng trưng của dây thừng này nhưng chưa thống nhất. Một số này coi nó là biểu tượng của sự gian xảo mà nhờ nó Dante có thể bắt con cáo, nghĩa là để quyến rũ phụ nữ (con cáo – dục vọng). Một số khác, ngược lại – cho rằng đấy là biểu tượng của sự kiềm chế mà Dante muốn bắt con cáo nghĩa là muốn kiềm chế dục vọng của mình.

KHÚC XVII Tầng Địa ngục thứ bảy, ngục thứ ba (kết thúc) – quái vật Giêriôn, những kẻ cho vay nặng lãi “Con quái vật có cái đuôi sắc nhọn Xuyên qua núi, húc đổ cả tường thành Đã làm ô uế nhiều khu đất rộng”. 4 Thầy hướng dẫn nói như thế với tôi Rồi ra hiệu cho nó đi gần lại Con đường đá chúng tôi vừa đi qua. 7 Hình ảnh ghê tởm của sự gian xảo Bơi đến gác đầu và thân lên bờ Nhưng cái đuôi lên mình không thể kéo. 10 Nó có bộ mặt của người đàng hoàng Có đường nét trang nghiêm và niềm nở Nhưng phần còn lại là rắn hổ mang. 13 Nó có hai bàn chân đầy lông lá Trên lưng, trên ngực và hai bên sườn Là những cục, những u tròn loang lổ. 16 Cả người Thổ, Tác-ta cũng không làm Những tấm vải có nhiều màu đến thế Hay nàng Aranhê dệt những chiếc khăn. 19 Như con thuyền trên bến đang nằm nghỉ Một nửa dưới nước, một nửa trên bờ Như nơi bọn Phổ tham lam cư ngụ. 22 Giống như hải ly săn cá đang rình Con quái vật này cũng ngồi như thế Trên mép bờ đá có cát bao quanh. 25 Đuôi của nó quất trong bầu không khí Chỉa lên cao cái mút nọc độc đầy Giống như cái đuôi của con bọ cạp. 28 Thầy hướng dẫn nói: “Bây giờ ta cần Đi vòng một chút, tới gần con vật Con vật xấu xa trên đá đang nằm”. 31 Và chúng tôi xuống theo sườn bên phải Mười bước chân chúng tôi đến mép bờ Để tránh cát nóng và tàn lửa cháy. 34 Khi đến gần, tôi nhìn thấy xa xa Có một đám đông ngồi trên mép vực Họ ngồi gần nơi lửa cháy, bụi mù. 37 Thầy hướng dẫn bảo: “Để con có thể Hiểu biết đầy đủ về tầng ngục này Hãy đến để xem cực hình của họ. 40 Nhưng ở đó chỉ nên nói ngắn thôi Trong lúc chờ ta đi nhờ quái vật Để nó chở ta trên những bờ vai”. 43 Một lần nữa, tôi một mình đơn độc Mép tầng thứ bảy, tôi đi đến gần Một đám đông đang ngồi trong u uất. 46 Gương mặt họ hiện lên vẻ đau thương Thỉnh thoảng họ lại đưa tay chống đỡ Khi với cát nóng, khi với lửa tàn. 49 Không khác gì trong mùa hè, con chó Dùng mõm, dùng chân để bảo vệ mình Khỏi bị rận hay ruồi trâu cắn xé. 52 Lúc tôi đã nhìn kỹ mặt vài người Trong số đang chịu cơn mưa lửa đó Không nhận ra một ai, nhưng mà tôi 55 Thấy ở cổ mỗi người đeo một túi Chứa đầy tiền, có màu sắc, in hình Và mắt của họ hình như chỉ cúi. 58 Khi đã đến giữa bọn họ, tôi nhìn Một mảnh xanh da trời trên cái túi Có màu vàng, con sư tử ánh lên. 61 Rồi tôi tiếp tục nhìn sang túi nữa Màu đỏ như máu, đầy vẻ đau thương Có con ngỗng trắng, trắng như là sữa. 64 Hình con lợn có màu xanh da trời Trên túi trắng, của một người khác nữa Nó hỏi tôi: “Anh làm gì ở đây? 67 Đi khỏi đây! Hình như anh còn sống Cần biết rằng bạn Vitalianô của tôi Phía bên trái tôi, chỗ này sẽ chiếm. 70 Giữa cánh Phirenxe, tôi là dân Pađu Tôi điếc tai vì những lời thô tục Khi họ gào lên: “Nhà vua ở đâu? 73 Vua mang túi, hình ba con dê đực?” Nói xong xéo miệng, thè lưỡi ra ngoài Trông giống như con bò đang liếm mép. 76 Còn tôi sợ làm phật ý thầy tôi Vì thầy dặn đừng dừng chân lâu quá Tôi bỏ những hồn mệt mỏi, rã rời. 79 Tôi quay về thì thầy tôi đã kịp Trèo lên lưng của con quái vật kia Thầy bảo tôi: “Hãy kiên cường, gan góc! 82 Chúng ta sẽ đi bằng cái thang này Ta phía sau, con ngồi lên phía trước Để đuôi của nó không làm con đau”. 85 Như một người bị nhiễm cơn sốt rét Móng tay bạc, nghe cơn lạnh đầu tiên Toàn thân run rẩy khi nhìn bóng mát. 88 Tôi luống cuống khi nghe những lời trên Nhưng như người hầu bên ông chủ tốt Sự xấu hổ làm cho tôi hết run. 91 Tôi đành ngồi lên cái lưng gớm ghiếc Muốn thốt lên: “Xin thầy ôm lấy con” – Nhưng chẳng thốt lên lời, tôi im bặt. 94 Người thầy đã từng nhiều lần cứu tôi Dù không nói, thầy hiểu rằng tôi sợ Đã vòng tay ôm và giữ lấy tôi. 97 Bây giờ đi đi, Giêriôn – thầy nói – Vòng bay rộng và hạ xuống từ từ Ngươi đừng quên rằng chở khối nặng mới”. 100 Giống như một chiếc thuyền khi rời bến Lùi lại phía sau khi nhổ neo xong Rồi khi cảm thấy không còn bị vướng 103 Căng ngực bơi đi như con cá chình Nó cuốn đuôi lại, thu về giữa ngực Dùng hai chân kéo không khí về mình. 106 Không nỗi sợ nào lớn hơn nhường ấy Cả khi Phêtôngtê buông lỏng dây cương Khiến trời bốc cháy, như ta đã thấy. 109 Hay chàng Icarô cảm thấy đau thương Thấy sáp chảy tan và lông rụng xuống Nghe tiếng người cha kêu thét: “Sai đường!” 112 Còn nỗi sợ của tôi, khi trước mặt Là cả một bầu không khí tối đen Không nhìn thấy gì, ngoài con quái vật. 115 Nó bơi đi, rồi chậm dần, chậm dần Lượn một vòng tròn và dần hạ thấp Tôi chỉ nhận ra nhờ gió thổi lên. 118 Khi đó bên phải tôi nghe thác nước Réo ầm ầm ở phía dưới chúng tôi Tôi hơi cúi đầu và nhìn xuống thấp. 121 Lúc bấy giờ tôi thấy còn sợ hơn Nhìn đống lửa và nghe lời than khóc Tôi khép chặt đùi và lẩy bẩy run. 124 Chỉ ở đây, lần đầu tôi thấy được Khi vòng lượn đang hạ xuống dần dần Khắp bốn phía những đớn đau tang tóc. 127 Như chim ưng bay lượn đã quá lâu Nhưng rồi chẳng thấy con mồi nào cả Khiến chủ săn phải bảo: “Thôi xuống nào!” 130 Nó cúi mình nơi bay lên, mệt mỏi Sau hàng trăm vòng lượn, nó ghé vào Nhưng tránh xa ông chủ đang bực bội. 133 Đặt chúng tôi xuống đáy, Giêriôn Đứng ở bên chân một vách đá dốc Và, khi hai chúng tôi vừa xuống xong 136 Nó bay đi như mũi tên mất hút. Chú thích: KHÚC XVII 1 – 27. Quái vật Gerion: theo thần thoại Hy Lạp là quái vật khổng lồ có ba đầu, ba thân, vua của một đảo trong vùng biển tây, nuôi đàn gia súc của nó bằng thịt người, về sau bị Hercules giết chết 16. Thời Dante, người Tácta và người Thổ nổi tiếng là những thợ dệt vải giỏi nhất. 18. Aragne (Arachne): cô thợ dệt nổi tiếng xứ Lydia, dám thách tài nghệ với nữ thần Minevra, bị nữ thần biến thành con nhện. 35. Một đám đông ngồi trên mép vực: những kẻ cho vay nặng lãi. 55. Những kẻ cho vay nặng lãi đeo túi tiền ở cổ có in biểu tượng. 68. Vitaliano del Delte: tổng trấn Padova. 72. Đây là Giovanni di Buiamonte dei Becchi, là một kẻ cho vay nặng lãi khét tiếng. 107. Fetonte (Phaethon): con trai của thần Apollo, khi điều khiển xe mặt trời đã gây ra đám cháy. 109. Icaro (Icarus): con trai của Dedalo, được cha làm cho đôi cánh chim đính bằng sáp vào hai cánh tay. Icaro bay lên quá cao, gần mặt trời nên sáp chảy tan và bị rơi xuống biển.

KHÚC XVIII Tầng Địa ngục thứ tám, ngục thứ nhất, hai – Bọn ma cô, xu nịnh Địa ngục có nơi gọi Hố sầu thương Tất cả bằng đá, một màu sắt xám Trông giống như những núi đá vòng quanh. 4 Đứng ở giữa khu đất này nguyền rủa Có một cái giếng rất rộng và sâu Khi đến gần tôi sẽ xin nói rõ. 7 Phần bao quanh còn lại cũng tròn vo Nằm ở giữa giếng và một vách đá Mười hố riêng biệt đáy giếng chia ra. 10 Người ta có thể nhìn ra hố đá Bảo vệ lâu đài có những bức tường Khung cảnh nói chung là như vậy đó. 13 Các hố ở đây khung cảnh tạo thành Từ các pháo đài những cây cầu nhỏ Nối liền các cửa với bờ xa xăm. 16 Những thanh đá vươn ra từ vách đứng Cắt ngang đường ngăn và các hố sâu Và rồi dừng lại ở bên mép giếng. 19 Sau khi xuống khỏi lưng Giêriôn Đó là nơi chúng tôi đang đứng lại Thầy đi mé trái, tôi sát bước chân. 22 Ở bên phải thấy cảnh đau thương mới Và rất mới mẻ cả những cực hình Hố thứ nhất chứa đầy ắp tội lỗi. 25 Ở đó hai hàng tội phạm trần truồng Từ giữa hố, gần chúng tôi tiến lại Mé ngoài, cùng chúng tôi nhưng đi nhanh. 28 Giống như người La Mã năm Đại xá Đã dùng cách ấy để đám người đông Lần lượt qua cầu, chia làm hai ngả. 31 Theo một ngả, người đi về nhà thờ Quay mặt về phía lâu đài tất cả Còn người đi về phía núi, ngả kia. 34 Nơi nọ, nơi này, trên những mỏm đá Tôi thấy một bọn quỉ sứ có sừng Dùng roi quất những phạm nhân đau khổ. 37 Chúng buộc họ phải rảo bước đi nhanh Từ roi đầu. Không một ai chờ đợi Roi thứ hai, roi thứ ba không cần! 40 Trong lúc đang đi, mắt tôi gặp phải Một người trong số người đó và tôi Kêu lên: “Người này thì tôi đã thấy!” 43 Tôi dừng lại và nhìn kỹ anh ta Người hướng dẫn nhân từ cùng đứng lại Cho phép tôi một vài bước lui ra. 46 Tưởng có thể giấu mình – người bị nhận Cúi gằm mặt xuống nhưng thật khó khăn Và tôi nói: “Hỡi người đang nhìn xuống 49 Nếu dung mạo anh không lừa dối tôi Anh là Vênôđicô Cácxianêmicô chứ Nhưng vì điều gì mà anh đến đây?” 52 “Ta trả lời, mặc dù bất đắc dĩ Chính giọng nói ngươi đã sai khiến ta Làm ta nhớ lại trần gian xưa cũ. 55 Ta là kẻ đã khuyên Ghixôlabenla Chiều theo dục vọng của tên hầu tước Dù chuyện này thật nhục nhã, ê chề! 58 Ở đây không chỉ mình ta than khóc Mà nhiều người bằng tiếng Bôlônha Những kẻ luôn miệng “xi-pa” khó nhọc. 61 Cũng chẳng nhiều người Rênô, Xavêna Nếu ngươi muốn thẩm tra, tìm chứng cứ Thì xin nhớ thói hám lợi của ta”. 64 Trong khi hắn nói thì một quỉ sứ Quất roi hắn và quát: “Đồ ma cô Ở đây không có đàn bà đâu nhé!” 67 Và tôi trở lại cùng với nhà thơ Đi quá vài bước, chúng tôi tới chỗ Có hòn đá nhô ra khỏi mép bờ. 70 Chúng tôi trèo lên có phần dễ dãi Rồi rẽ sang phải, đi trên đỉnh đầu Và từ giã vòng khổ đau mãi mãi. 73 Tới chỗ tảng đá bị đào xuyên qua Để có lối đi cho người phạm tội Thầy tôi bảo: “Dừng cho họ đi qua 76 Để những kẻ xấu số kia nhìn thấy Mà con cũng nhìn thấy mặt người ta Bởi vì họ đi cùng chiều ta vậy”. 79 Trên cầu cũ chúng tôi nhìn đoàn người Hướng về chúng tôi từ xa tiến lại Họ bị quất tới tấp những ngọn roi. 82 Người thầy tốt bụng, dù tôi không hỏi Bảo: “Hãy nhìn người cao lớn đang đi Không rơi nước mắt, dù lòng đau nhói. 85 Vẫn còn giữ được phong thái đế vương Đó là Iaxông, kẻ đã bằng dũng trí Đoạt của người Cônki bộ lông cừu vàng. 88 Đảo Lennô từng in dấu chân ông Nơi mà bọn đàn bà không thương xót Đã giết chết tất cả cánh đàn ông. 91 Bằng lời mỹ miều và lời thề thốt Ông đã lừa dối nàng Ixiphilê Chính nàng trước đó đã lừa kẻ khác. 94 Rồi ông bỏ rơi nàng khi mang thai Tội ác ấy buộc ông ta chịu phạt Và nàng Mêđêa cũng được báo thù. 97 Cùng với ông ta là lũ lừa dối. Vậy là con đã biết ở hố này Còn những kẻ khác, không cần thiết vậy”. 100 Rồi chúng tôi tới một chỗ cheo leo Cắt ngang bờ đê một con đường hẹp Dùng làm chỗ dựa cho vòng tiếp theo. 103 Chúng tôi nghe một bọn đang rên rỉ Trong một hố khác và chúng rống lên Những bàn tay lên thân mình cấu xé. 106 Bờ hố mốc meo những cục trùm lên Hơi nước từ dưới bốc lên, tụ lại Làm ngạt mắt, ngạt mũi những âm hồn. 109 Đáy hố tối om chẳng nhìn thấy rõ Nếu không trèo lên đỉnh của vòm cung Ra xa hơn, chỗ chìa ra mỏm đá. 112 Chúng tôi tới đó và tôi đứng nhìn Dưới đáy hố, đám đông trong phân ngập Có vẻ lấy ra từ những hố phân. 115 Tôi đảo mắt lục tìm trong hố ấy Thấy một cái đầu bê bết toàn phân Thế tục hay thầy tu, không nhận nổi. 118 Hắn hỏi tôi: “Sao anh cứ chằm chằm Nhìn vào tôi nhiều hơn nhìn kẻ khác?” Tôi trả lời: “Nếu như ta không lầm 121 Thì ngươi xưa kia sáng khô đầu tóc Ngươi là Alétxiô Intécminây ở Lúcca Vì thế, ta nhìn kỹ hơn kẻ khác”. 124 Hắn ta liền đánh mái tóc bù xù: “Những lời nịnh hót lưỡi tôi từng nói Đã nhấn chìm tôi ở chốn ngục tù”. 127 Lúc đó thầy nói với tôi: “Hãy gắng Đưa mắt nhìn ra một chút xa hơn Và con thấy, kìa – không xa lắm 130 Cái con bẩn thỉu, đầu tóc rối tung Ở đằng kia đang cấu mình bằng móng Khi ngồi thụp xuống, khi lại đứng lên. 133 Là điếm Taidê đáp người tình nó Khi anh ta hỏi: “Có bằng lòng không?” Nó trả lời: “Vâng, anh tuyệt quá!” 136 Nhưng con mắt ta chuyện ấy đã nhàm”. Chú thích: KHÚC XVIII 1. Hố thảm sầu (Malebolge, Evil-Pockets): tầng Địa ngục thứ tám. 25 – 27. Ở đó hai hàng tội phạm trần truồng: hai hàng tội phạm này đi ngược chiều nhau, đây là những kẻ môi giới phụ nữ cho người khác và quyến rũ phụ nữ cho mình. Hàng từ giữa hố gần hai nhà thơ tiến lại gồm những kẻ môi giới, gạ gẫm phụ nữ để cho người khác (câu 40 – 66). Hàng ở mé ngoài đi cùng chiều hai nhà thơ nhưng “đi nhanh hơn” vì họ bị quỷ sứ quất roi tới tấp, đây là những kẻ lừa dối, quyến rũ phụ nữ cho mình (câu 79 – 99). Ta thấy Dante coi tội lừa dối phụ nữ là tội trọng rất nặng, bị giam ở tầng ngục gần cuối cùng. 28. Năm Đại xá: năm 1300 Giáo hoàng Bonifazio VIII tuyên bố đại xá cho tất cả những ai viếng thăm nhà thờ và dự lễ cầu nguyện do đó Rôma đông nghẹt giáo dân và khách hành hương. Để cho giao thông được thông suốt, người ta chia cầu Thánh Angelo thành hai làn đường dành cho hai dòng người đi ngược chiều nhau. 50 – 56. Venedico Caccianemico: cố vấn chính trị cho hầu tước Obizzo d’ Este, đã dụ dỗ em gái của mình là Ghisolabella làm người tình của viên hầu tước. 60. Tiếng địa phương của Bologna: sipa có nghĩa là vâng. 61. Savena, Reno: tên hai con sông phía đông và phía tây thành phố Bologna. 83 – 96. Iason (Jason): Theo thần thoại Hy Lạp, ở xứ Colchide (Colchis) có một con cừu đực có cánh, có bộ lông vàng tuyệt đẹp và do một con rồng canh giữ. Iason cầm đầu những người Argonauti với sự giúp đỡ của nàng Medea đã đoạt được báu vật này. Đảo Lenno là nơi mà đoàn quân của Iason đi qua khi những người đàn bà trên đảo đã giết hết tất cả đàn ông, bất kể là cha, chồng, anh, em hay con trai họ. Nguyên nhân là nữ thần Venere (Vệ nữ) ghét thói hung hãn của đàn bà trên đảo, đã gây hoạ cho họ bằng cách làm cho đàn ông ở đây có mùi rất khó chịu, dẫn đến cuộc tàn sát nói trên. Riêng có nàng Isifile, con gái của vua Toante đã cứu cha mình thoát chết bằng cách lừa các bạn gái là đã giết cha mình. Iason quyến rũ Isifile nhưng rồi bỏ rơi nàng lúc nàng đang mang thai để đi yêu Medea. Sau đấy, cả Medea cũng bị Iason phụ bạc, khi Iason đã đi yêu một người khác nữa. Medea đã báo thù bằng cách giết chết hai đứa con nhỏ trước mặt Iason. 113. Đám đông trong phân ngập: những kẻ xu nịnh. 122. Alessio Interminei: thành viên của một gia đình quí tộc ở Lucca. 133. Taide (Thais): một nhânvật trong vở kịch Eunuchus của Terenzio mà Dante dẫn lại qua tác phẩm De amicitia của Cicerone. KHÚC XIX Tầng Địa ngục thứ tám, ngục thứ ba – Bọn buôn thần bán thánh Hỡi thầy pháp Ximông, hỡi lũ khốn cùng Sự nghiệp của Chúa chỉ vì thánh thiện Còn lũ chúng bay, một bọn gian manh. 4 Lũ chúng bay chỉ tham vàng khát bạc Ngục thứ ba dành cho bọn chúng bay Và giờ đây tiếng kèn đồng đã cất! 7 Chúng tôi đến một ngôi mộ tiếp theo Đứng ở phía bên này, trên mỏm đá Nhô ra đến giữa miệng hố, như cầu. 10 Ôi, trí tuệ tối cao, tài năng cao cả Dù trên trời hay âm phủ, trần gian Công lý của Người thi hành đầy đủ. 13 Tôi nhìn thấy trên mặt hố, trên tường Mặt đá xám xanh, có rất nhiều lỗ Rộng như nhau và tất cả hình tròn. 16 Qua mắt nhìn, chúng hoàn toàn có vẻ Như vẻ đẹp trong nhà thờ Thánh Giăng Nơi người ta rửa tội trong ngày lễ. 19 Tôi phá một lỗ cách đây không lâu Vì để kéo ra một người chết đuối Mong mọi người sẽ hiểu những lời sau. 22 Đôi bàn chân thòi ra từ miệng hố Còn bắp chân kẻ lầm lỗi bên trong Và thân xác thì đi vào trong đá. 25 Trên những bàn chân lửa cháy bừng bừng Gân cốt khớp xương điên cuồng giãy giụa Tưởng thừng chảo nào cũng sẽ đứt tung. 28 Giống như một vật tẩm dầu thắp lửa Rồi cháy loang khắp bề mặt bên ngoài Từ gót chân đến ngón chân cháy cả. 31 Tôi nói: “Thưa thầy, kẻ này là ai Mà co quắp, giãy giụa hơn đồng bọn Và lửa thiêu cũng gay gắt hơn nhiều?” 34 Thầy đáp: “Nếu muốn, ta đưa con xuống Theo một bờ dốc thoai thoải đằng bên Nó sẽ tự mình nói về tội trạng”. 37 Tôi đáp: “Thầy muốn thì con cũng mong Thầy biết tất cả, dù con im lặng Thầy là Tôn sư – chẳng gì quí bằng”. 40 Chúng tôi bước lên đường đê thứ bốn Rẽ sang bên trái và rồi bước vào Đáy hố hẹp có lỗ đào lổn nhổn. 43 Người thầy tốt bụng luôn đi sát bên Không rời tôi, và thầy dắt tôi đến Nơi một hồn khóc vì bị trói chân. 46 “Hãy cho tôi hay, âm hồn than khóc Hồn là ai, chân chổng ngược lên trời Đầu cắm xuống đất như là cái cọc?” 49 Tôi đứng đó, như Đức cha nghe xưng Tội của một tên sát nhân nguy hiểm Cố hỏi hắn cho chậm giờ hành hình. 52 Hắn quát to: “Mày đã tới rồi hả Mày tới rồi hả, Bôniphaxiô? Đã lừa tao nhiều năm qua “Sấm ký”. 55 Sao mày đã vội sớm chán bạc vàng Vì vàng mày chẳng sợ thành phản bội Chống lại nhà thờ, xúc phạm thánh nhân”. 58 Tôi chẳng hiểu gì những lời hắn nói Giống như một người lãng trí, bẽ bàng Còn nó cũng không hiểu gì, bối rối. 61 Viếcghiliô liền bảo: “Trả lời nó, con – “Tôi không phải là người anh lầm tưởng” Và tôi trả lời như thầy gợi lên. 64 Bấy giờ hồn càng vặn chân dữ dội Rồi vừa não nuột nói, vừa thở dài: “Vậy vì điều gì mà ngươi đã gọi? 67 Ngươi muốn biết ta đây là ai chăng Vì mục đích ấy mà đi vào Ngục Thì hãy biết: ta từng là Giáo hoàng. 70 Ta đúng là dòng dõi họ nhà Gấu Quá tham lam tiền cho lũ gấu con Nên gom bạc vàng nhét đầy cả túi. 73 Dưới đầu ta hãy còn rất nhiều tên Đi trước ta trong buôn thần bán thánh Bị nhét trong từng kẽ đá những hồn. 76 Rồi cả ta cũng sẽ rơi xuống đó Khi kẻ ta lầm với ngươi đến đây Câu hỏi mà ta hỏi ngươi, sớm quá! 79 Lâu lắm rồi ta bị đốt đôi chân Lâu lắm rồi bị người ta chôn ngược Tên sắp đến sẽ không còn bị chôn. 82 Vì sau hắn, từ phía tây sẽ tới Kẻ chăn chiên vô đạo, lạc loài hơn Tội của hắn bằng hai ta gộp lại. 85 Nó sẽ là tên Ixaông mới hơn Nó nói gì vua cũng nghe theo nó Nước Pháp sẽ trao cho nó ngai vàng”. 88 Tôi nghĩ rằng có phần nào dại dột Khi đáp lại hắn với lời lẽ sau: “Hãy cho ta biết bao nhiêu châu ngọc 91 Đức Chúa Trời đòi hỏi Thánh Piêtờrô Trước khi trao chiếc chìa khoá quyền lực? Người chỉ nói rằng: “Hãy đi theo ta”. 94 Thánh Pie và người khác không nhận Từ Matia thứ gì, khi người này Được chỉ định chỗ lúc này đã trống. 97 Hãy ở yên đấy mà chịu phạt đi Hãy giữ chặt đồng tiền không đáng giữ Đã từng khiến ngươi chống lại Cáclô. 100 Và nếu không có điều gì ngăn cản Do sùng kính những chìa khóa thánh thần Ngươi từng giữ trong quãng đời sung sướng 103 Thì ta còn dùng lời lẽ nặng hơn Keo kiệt của ngươi làm đau thế giới Kích động kẻ ác, áp bức người lành. 106 Các ngươi, những kẻ Thánh Giăng hướng tới Thấy mụ đàn bà ngự trị trên cao Và hủ hoá tất cả đám vua chúa. 109 Khi nó sinh ra có bảy cái đầu Và mười cái sừng phát ra sức mạnh Chừng nào chồng nó đức hạnh còn cao. 112 Vàng và bạc với các ngươi – thần thánh Tên sùng thần tượng, nào có khác gì Nó thờ một, còn các ngươi – trăm thánh. 115 Hỡi Cốtxtăngtanh, tội lỗi cả thế gian Không phải chuyện cải đạo mà đút lót Ngươi là Giáo hoàng giàu có đầu tiên!” 118 Khi bài ca này tôi ca cho nó Không hiểu giận hay cắn rứt lương tâm Đôi chân hắn không nằm yên tại chỗ. 121 Thầy nhìn tôi với nụ cười hài lòng Và thích thú với những điều sự thật Của những lời tôi vừa nói ở trên. 124 Rồi giơ hai cánh tay ra ôm chặt Tất cả thân tôi áp vào ngực thầy Và thầy trở lại với con đường thấp. 127 Người đưa tôi lên tận đỉnh vòng cung Không biết mệt, thầy ôm tôi thật chặt Đi trên đê nối ngục bốn sang năm. 130 Và tại đó rất nhẹ nhàng, thầy đặt Tôi trên mỏm đá dốc đứng, gồ ghề Ngay cả dê rừng cũng không thể vượt. 133 Một thung lũng khác trước mắt mở ra. Chú thích: KHÚC XIX 1. Simon: một thầy pháp xứ Samria. Truyền thuyết kể rằng Simon đã dùng tiền để gạ mua phép thần thông của hai thánh tông đồ Pietro và Giovanni. Từ đó mà có danh từ simonia chỉ những kẻ buôn thần bán thánh để trục lợi. 6. Tiếng kèn: của ngày Phán xử cuối cùng. 17. Nhà thờ Thánh Giovanni (Thánh Giăng). Trong Thần khúc có nói nhiều đến hai Thánh Giăng. Một người là Giăng Báptít – nhà tiên tri Do Thái. Sống khổ hạnh trong sa mạc, tập hợp môn đệ và giảng đạo về sự hoán cải nội tâm. Ông rửa tội bằng cách đắm mình xuống sông Giô-đanh (Gioóc-đa-ni). Chúa Giê-su được ông làm lễ rửa tội ở đây (Tân Ước_Mác 1: 9). Một người nữa là Thánh Giăng (Thánh tông đồ) – môn đệ của Đức Chúa Giê-su, người được coi là tác giả của Kinh Phúc âm IV, sách Khải Huyền và ba lá thư trong Tân Ước (xem thêm khúc XII, 143 và câu 106 của khúc này). 31. Đây là Giáo hoàng Niccolo III, được bầu làm Giáo hoàng từ 1277 đến 1280. 49 – 51. Thời trung cổ ở Italia người ta trừng phạt những kẻ giết người bằng cách chôn đầu xuống đất, chân chổng ngược lên trời. Dante đứng như Đức cha nghe tên tội phạm xưng tội cố để cho chậm lại giờ hành hình. 52 – 54. Niccolo III lầm Dante là Giáo hoàng Bonifazio đã đến thế chân mình nên kêu là đã bị sách Sấm ký đánh lừa. 71. Ta đúng là dòng dõi họ nhà Gấu: nguyên tác tiếng Italia orsa, nghĩa là gấu cái (she-bear). Theo quan niệm thời trung cổ thì gấu là con vật tham lam, hám mồi. 79. Lâu lắm rồi… : Niccolo III chết năm 1280 và đến năm 1303 thì Bonifazio mới đến thay thế, như vậy hơn 20 bị chôn ngược và đôi chân bị đốt. 83. Kẻ chăn chiên vô đạo: chỉ Giáo hoàng Clemente V. 85. Iason (Jason): con trai của Simone II đã hối lộ vua Antioco IV (Antiochus of Syria) một số tiền lớn để được phong làm Đại giám mục của người Do Thái và sau đó sống một cuộc đời phóng đãng. Tên Ixaông mới: là ám chỉ Giáo hoàng Clemente V. 95. Matia (Matthias) được chỉ định thay chỗ Giuda, tên phản bội Chúa Giê-su. 106. Thánh Giovanni (Thánh Giăng) trong sách Khải Huyền (Apocalisse) có nói đến một người đàn bà vô đạo đã hủ hoá tất cả các vua chúa. Người này cưỡi trên một con vật có bảy đầu, mười sừng. 115. Costantin: Dante tin rằng quyền lực Giáo hoàng bắt đầu mạnh lên từ khi Hoàng đế Constantin dời kinh đô Đế chế sang Byzance và “tặng” Roma cho Giáo hoàng Silvestro (Sylvester). KHÚC XX Tầng Địa ngục thứ tám, nhục thứ tư – Những thầy bói Hình phạt mới mà tôi kể giờ đây Khúc hai mươi của bài ca thứ nhất Về những ai bị khốn khổ đọa đầy. 4 Tôi đã cố để sao cho hết sức Nhìn xuống hố mở ra trước mặt tôi Chao ôi sợ hãi, đầm đìa nước mắt. 7 Tôi thấy men theo một đường vòng tròn Đám đông vừa đi vừa khóc lẳng lặng Như trên trần vừa đi vừa đọc kinh. 10 Khi tầm mắt của tôi nhìn hạ xuống Mỗi người hiện ra một vẻ lạ kỳ Ở cái nơi mà cằm xoay ngược hẳn. 13 Và mặt bị vặn ngược lại sau lưng Nên bàn chân họ phải đi giật ngược Ra phía trước con mắt chẳng thể nhìn. 16 Có thể là vì mắc bệnh bại liệt Nên thân hình bị vặn như thế chăng Tôi không biết, không thể nào tin được. 19 Hỡi bạn đọc, nếu Chúa cho phép tôi Bài học cho bạn, những gì đọc được Và hiểu tại sao ướt đôi mắt này. 22 Vì họ bị vặn ngược, nên nước mắt Chảy xuống đầm đìa từ thận đến mông Tôi đứng gần, đưa tay chùi lên mắt. 25 Tôi tựa vào cột đá của bãi ngầm Khóc rất nhiều, đến nỗi, thầy tôi bảo: “Chẳng lẽ con cũng là một kẻ điên? 28 Ở đây chỉ sống lòng thương đã chết Vì còn ai lầm lỗi hơn cái người Lại nức nở khi Chúa đà phán xét? 31 Hãy ngẩng đầu lên mà nhìn cái kẻ Đất nuốt vào trước mắt người Têban Khiến tất cả kêu: “Anh rơi đâu thế? 34 Hỡi Amfiraốt, sao lại bỏ mình?” Nhưng anh ta không ngừng lăn xuống vực Một khi Minốt còn chưa kịp ngăn. 37 Hãy nhìn kia, nay lưng nó thành ngược Vì nó muốn nhìn về trước quá xa Nên phải nhìn về phía sau, đi ngược. 40 Hãy nhìn Têrêxia thay dạng đổi hình Từ nam giới đã biến thành nữ giới Và đã đổi thay tất cả tay chân. 43 Chỉ lần sau dùng cây gậy đánh lại Hai con rắn đang quấn quít lấy nhau Thì lấy lại được hình hài nam giới. 46 Arôngta theo sau, tựa vào bụng ông Nơi trên dãy Luni, núi cao vòi vọi Mà dân Cararêđê cày cuốc vẫn lên. 49 Sống trong hang, giữa đá cẩm thạch trắng Arôngta tha hồ ngắm trăng sao Và biển cả nhờ tầm nhìn mở rộng. 52 Có người con gái mái tóc buông dài Che kín ngực nên con không nhìn thấy Che cả làn da còn mượt lông tơ. 55 Đó là nàng Mantô qua nhiều xứ sở Rồi dừng lại nơi ta đã sinh ra Ta muốn con nghe điều ta sắp kể. 58 Khi cha của nàng từ giã cuộc đời Thì dân Bacô biến thành nô lệ Một thời gian dài nàng đi khắp nơi. 61 Ở miền bắc Italia xinh đẹp Có hồ Bênacô ở tầng cao Tirali Bên dưới chân núi Anpê ngăn đập. 64 Từ hàng nghìn con suối nhỏ, ta tin Tưới khắp vùng Gácđa và thung lũng Camênia, Pennicô nước chảy êm đềm. 67 Người chăn chiên thành Vêrôna ở đó Và Tơrentô hay Bờrétsia Ai qua đây, ban phước lành cho họ. 70 Thành Pétkiêra hùng mạnh và xinh Với người Bờrétsia, Bécgamô gan góc Nơi bờ hồ vây những cánh đồng xanh. 73 Chính từ đây đã tràn ra lượng nước Không chứa hết trong hồ Bênacô Chảy thành sông giữa cánh đồng tươi mát. 76 Dòng nước bắt đầu chảy xuống từ hồ Gọi là Menxiô và chảy đến Giôvécnô thì đổ vào sông Pô. 79 Gặp cánh đồng, khi chảy xa một quãng Lòng sông mở rộng tạo thành đầm lầy Về mùa hạ đôi khi dòng nước bẩn. 82 Đến nơi này một trinh nữ cô đơn Giữa đầm lầy, nàng tìm thấy vùng đất Chưa có người ở, cây cối chưa trồng. 85 Để tránh khỏi giao du với mọi người Nàng chỉ sống với đám người hầu hạ Rồi đã bỏ lại thân xác trên đời. 88 Về sau dân chúng quanh vùng tản mát Tụ tập lại đây vì họ biết rằng Vùng đất này có đầm lầy bao bọc. 91 Họ lập thành phố trên nắm xương tàn Đặt tên Mantua, chẳng cần tra số Để tưởng nhớ người đã đến đầu tiên. 94 Dân cư ở đây xưa kia đông đúc Nhưng sự dại dột của Caxalôđi Đã để cho Pinamôngtê lừa lọc. 97 Và khi con nghe ở chốn trần gian Câu chuyện về quê ta không phải thế Hãy tin rằng: đó là sự dối gian”. 100 “Thưa thầy, lý lẽ của thầy vững chắc Con rất tin và giờ đối với con Lý lẽ khác – là hòn than đã tắt. 103 Nhưng xin thầy hãy nói cho con hay Trong đám kia, có ai đáng chú ý? Tâm trí con luôn nghĩ đến điều này”. 106 “Người đàn ông có chòm râu – thầy nói – Dài từ má xuống đến tận bờ vai Là thầy bói, cái ngày không thể bói 109 Ra đàn ông, mà chỉ bé trong nôi Ở Anliđô, cùng Canăngta, ra hiệu Chặt đứt những sợi dây neo thuyền đầu. 112 Ông là Ơripilô, ta đã ca ngợi ông Trong bộ bi kịch của ta có nhắc Con biết chưa? Chắc là đã tỏ tường. 115 Còn người kia, có bộ sườn gầy guộc Là Mikenlê Xítcốttô, tinh thông Hết tất cả mọi trò gian ma thuật. 118 Đây Guyđô Bônátti, đây Átđenđê Chỉ mong biết đến da và kim chỉ Nhưng than ôi, hối hận đã muộn rồi. 121 Và kia là đám đàn bà bất hạnh Bỏ khung cửi để bói toán hành nghề Tạo bùa yểm, cỏ cây và tranh tượng. 124 Nhưng mà thôi, giờ đã chạm đến bờ Hai bán cầu, Cainô đầu gai tỏa sáng Chạm tới biển ở dưới Xôbilia. 127 Đêm hôm qua trăng đã tròn vành vạnh Con nhớ không, vì đã hơn một lần Trăng đã giúp con ở nơi rừng rậm”. 130 Thầy nói vậy cùng tôi, và bước chân. Chú thích: KHÚC XX 2. Bài ca thứ nhất: chỉ phần Địa ngục của Thần khúc. 34. Amphiraus: theo thần thoại Hy Lạp là một trong bảy vị vua vây thành Tebe, có phép thuật tự chết rồi sống lại nhưng bị vợ phản bội, tiết lộ bí mật đó nên khi đang ngồi trên chiến xa thì có sét lớn, đất mở ra và nuốt chửng vào nơi Minos đang xét xử. 40. Tiresia (Teresias): theo thần thoại Hy Lạp, Tiresias dùng cây gậy của mình đánh vào hai con rắn đang quấn lấy nhau, bị biến thành phụ nữ trong bảy năm, khi dùng gậy đánh lại hai con rắn kia thì được trở về làm đàn ông, sau đó trở thành người trọng tài trong cuộc tranh luận giữa các vị thần (Dớt và Hera): Ai là người nhận được nhiều hơn khoái cảm của tình yêu – đàn ông hay phụ nữ? Khoái cảm của phụ nữ mạnh hơn khoái cảm của đàn ông gấp chín lần – kết luận của Tiresias. Vì điều kết luận này mà nữ thần Hera tức giận, đã làm cho Tiresias trở thành mù nhưng được thần Dớt ban cho một cuộc sống trường thọ (Metamorphores III). 46. Aruns: thầy bói ở Etrusque, sống vào thời Cesare và Pompei, đã đoán trước chiến thắng của Cesera. 52. Có người con gái mái tóc buông dài: tức Manto, con gái của Tiresias, cũng là thầy bói. Sau khi cha chết phải bỏ trốn đi phiêu bạt nhiều nơi, cuối cùng dừng lại ở Mantova (Mantua), quê hương của Virgilio. 62. Benaco: nay là hồ Garda, giữa hồ có đảo Lechi. 95. Casalodi: Alberto da Casalodi, thủ lĩnh phái Guelfi ở Mantova bị Pinamonte de Bonacolsi dùng mẹo đuổi khỏi thành phố năm 1272. 106 – 114. Euripilo (Eurypylus) và Calcanta (Calchas): là những thầy bói người Hy Lạp ở thành phố cảng Aulide (Aulis), đã chỉ dẫn thời khắc thích hợp để xuất phát, mở đầu cuộc chiến Tơroa. Dante gọi là “ông ra hiệu chặt đứt những sợi dây neo thuyền đầu”. Và cái ngày ấy “không thể bói ra đàn ông”, tất cả đàn ông ra trận, chỉ còn “những bé trai đang nằm trong nôi”. Những điều này đã được Virgilio nói đến trong tác phẩm của mình (Aeneid, II, 114, 161-186). 113. Virgilio gọi tác phẩm Eneide (Aeneid) của mình là tragedia vì được viết bằng phong cách quý tộc, còn Dante gọi tác phẩm Thần khúc của mình là commedia vì được viết theo phong cách quen thuộc. Dante trong “Thư gửi Can Grande della Scala” cũng đã định nghĩa như sau: “Commedia – đó là mọi tác phẩm thơ có bút pháp trung bình với sự mở đầu nặng nề, rùng rợn và kết thúc có hậu. Tragedia – đó là mọi tác phẩm thơ có bút pháp cao sang với sự mở đầu bình tĩnh, thán phục và kết thúc kinh hoàng”. Thuật ngữ commedia thời trung cổ không có nghĩa là thể loại văn học gây cười hay là hài kịch như ngày nay mà để chỉ về cấp độ phong cách. Còn chữ Thần là do người đời sau thêm vào với dụng ý biểu dương giá trị của tác phẩm. Bởi thế La Divina Commedia dịch sang tiếng Việt là Thần khúc vừa ngắn gọn vừa chính xác. 116. Michele Scotto (Michael Scot): người Scotland, nhà thiên văn và là một thuật sĩ nổi tiếng. 118. Guido Bonatti: nhà thiên văn người Forli; Asdente: thợ giầy ở Parma, bỏ nghề đi làm thầy bói. 125. Cainô đầu gai: tức mặt trăng.